Yrd. Doç. Dr. Oğuzhan KIRDÖK – Çukurova Üniversitesi
“Gelişim bir bütündür ve birçok gelişim alanı nöbetleşe de olsa birlikte gelişirler. Bir alandaki yetersizlik diğerlerini de etkileyecektir. Özellikle okul öncesi dönem çocuğun evinden, anne-babasından ayrılarak, dış dünyaya açıldığı, sosyalleşme sürecinin başladığı ve bununla birlikte kendine yönelik farkındalıklarının da geliştiği bir dönemin başlangıcıdır. (Senemoğlu, 2012) Bu, kendine ve dünyaya yönelik farkındalık, mesleki gelişim sürecinde de kendini göstermektedir.”
Çocukta meslek bilincinin oluşmaya başladığı bu dönemde, yakın sosyal çevresindeki in-sanların farklı uğraşları olduğunu, mesleklerin farklı özellikler gösterdiğini fark etmeye başlarlar. Yaşantı geçirdikleri her konuda olduğu gibi meslekler ve çalışma yaşamı hakkında da kalıp yargılar ve şemalar oluşturmaya başlarlar. Uygun bir mesleki rehberlik ve müdahale yapılmaz ise bu dönemde oluşacak yargılar daha sonraki dönemlerde mesleklere yönelik yanlış yaklaşımlar, akılcı olmayan inançlar ve mitlere dönüşebilir.
Bu yıllarda çocuklar bilişsel olarak tek tek davranışlardan genellemelere ve çıkarımlara gitme eğilimlerindedir. Piaget’in bilişsel gelişim kuramına göre somut işlemler döneminde yer alan ilkokul yıllarında (Erden, 2005) çocuklar meslekler ile belirli durum veya davranışları ilişkilendirerek kalıp oluşturabilirler. Örneğin ilkokul birinci sınıf öğrencisi bir çocuk, doktorların tıp eğitimi sırasında kadavra üzerinde çalıştıklarını öğrendiğinde, korku geliştirerek doktorluk mesleğinden uzak durması söz konusu olabilir.
Eğitim sistemi içerinde mesleki rehberlik genelde mesleki tercih rehberliği ve mesleki yönlendirme olarak görüldüğünden okulöncesi ve ilkokulda mesleki rehberlik de bir tercih ve yönlendirme olarak değerlendirilmektedir. Bu nedenle okul öncesi ve ilkokulda mesleki rehberlik yapılmayacağı kanısı yaygındır. Öğrencilerin bu dönemde mesleki rehberlik kapsamında verilecek hizmetler, daha çok kendi tutum, davranış, sosyal beceri ve ilgilerini fark ettirmeye ve geliştirmeye yöneliktir.
Okulöncesi ve ilkokul döneminde belli bir mesleği seçmeye yönlendirmek için erkendir. Çünkü doğru bir meslek seçimini sağlayacak birçok özellik, etken ve yaşantı henüz olgunlaşma- mıştır. Bununla birlikte çocukta oluşturulacak öznel ve çevresel farkındalık, ileride vereceği mesleki kararların temelini oluşturabilir.
Beklenen Gelişim Görevleri
Okul öncesi yaşlarından başlayarak ilköğretimin birinci dönemini kapsa- yan 5-12 yaşları arasında çocuğun temel ihtiyaçları açısından mesleki gelişiminin sağlıklı sürebilmesi için başarması beklenen gelişim görevleri şunlardır (Yeşilyaprak, 2006)
1-İş yaşam ve çalışmaya ilişkin olumlu tutumlar geliştirme
2-Kişisel nitelikleri ile meslekler- işler arasındaki ilişkileri anlamaya başlama
3-Meslekleri keşfetme ve tanıma
4-Boş zamanlarını değerlendirme alışkanlıkları geliştirme
5-Birlikte iş yapma-işbirliği ve paylaşmayı öğrenme
6-Toplum yaşamında çalışmanın önem ve gereğinin farkına varma
7-Karar verme, amaç belirleme, plan yapma stratejileri geliştirmektir.
Yeterliliğin Ölçütü
Okulöncesi dönemde çocuğun mesleki gelişimi açısından kazandırılması gereken temel yeterlilik, çocuğun tanımaya anlamaya ve keşfetmeye başlamasıdır. Bu yeterliliğin ölçütü olarak şu davranışların gözlenmesi gerekir: (Külahoğlu, 2004)
1-Kendini anlama ve keşfetmenin temelini oluşturmak üzere, bireysel farklılıklarını görmeye, güçlü ve sınırlı yönlerini anlamaya başlama
2-Basit durumlar içinde karar verme ve seçim yapma sorumluluğunu üstlenme
3-Bütün mesleklerin gerekli ve önemli olduğunu kavrama
4-İnsanların ve mesleklerin farklı olabileceğini, her insanın iyi yapabileceği mesleklerin olabileceği görüşünün kazanılması
5-Meslek sahibi olmak için eğitim gerektiğini anlama
Kazandırılacak Yeterlilikler
1-İlkokuldaki çocukların mesleki gelişimleri açısından kazandırılacak yeterlilikleri ise şu şekilde sıralayabiliriz (Külahoğlu, 2004).
2-Bir meslek sahibi olmanın önemini ve değişik mesleklerin özelliklerini kavrama
3-Meslek/iş başarısında kişisel özelliklerin önemini anlama
4-Karar verme, amaç belirleme ve uygulamaya geçme becerilerini kazanma
5-Birlikte çalışmayı ve işbirliğini öğrenme
6-Serbest zamanlarını nasıl değerlendireceğini bilme
7-Toplumsal gelişmenin iş yaşamını nasıl etkilediğini anlama
Öğretmenlerin Dikkat Etmesi Gerekenler
Bu dönemde, öğrencilerde çalışmaya, üretmeye, iş yapmaya ilişkin olumlu tutumlar geliştirmek; dürüst olarak yapılan ve insana hizmet eden her işin saygıya değer ve önemli olduğunu benimsetmek, mesleklere ilişkin sınırlayıcı, önyargıların gelişmesine engel olmak öğretmenin bu konudaki rolünü gerçekleştirmesine bağlı sorumluluklarıdır. Temel eğitim süreci içinde öğrencilerin kendi yetenek ve potansiyellerini tanıyarak ilgili üst eğitim kurumlarına yönelme, hazırlama, plân yapma ve karar vermelerine yardımcı olma; bu konuda gerekli bilgi ve beceriler kazanmalarını sağlamada kuşkusuz en önemli işlev yine öğretmene düşmektedir. (Yeşilyaprak, 1999)
Bu dönemde aile çocuk için çok önemli olduğundan, yapılan çalışmalarda aileyi de kapsayacak bir program izlenmesi daha fayda olacaktır. Çocuğun mesleki gelişimini olumlu etkileyecek bir süreç izlenmesi için ailenin tutumu ve anlayışı da çok önemlidir. Bu nedenle aile rehberliği yapılarak ailenin bilgilendirilmesi ortak anlayış oluşmasını sağlayacaktır. Ayrıca okulöncesi ve ilkokulda bir rehberlik saati olmadığı için mesleki gelişim kazanımlarına ulaşmak için yapılacak çalışmalar ders içerikleri ve ders dışı etkinlikler içine entegre edilmesi amaca ulaştıracaktır.
Mesleki gelişim görevlerinin kazanılmasında bilgi verme ve düz anlatım yöntemi yerine çocukların aktif bir şekilde katılımını sağlayacak etkinlikler düzenlenmesi daha etkili olacaktır. Öğrencilerin kendini çeşitli yönleriyle tanımalarına yönelik çalışmalar ve uygulamalar yapması, ayrıca eğitim, çalışma ve meslek dünyası hakkın- da bilgi edinme, keşfetme ve tanıma fırsatları sağlanması mesleki gelişim açısından çok önemlidir. Mesleki gelişimin çocuğun genel kişilik gelişimi ve benlik tasarımı oluşumu çerçeve- sinde ele alınmalıdır.
Anne Babalara Öneriler
- Anne babaların çocuklarının iyi bir meslek seçimine katkı sağlayabilmesi için okul öncesi dönemden başlayarak ilgilerini, becerilerini, sosyal ortam ve oyun gruplarında ne yaptığını çok iyi gözlemlemesi faydalı olacaktır.
- Anne-babalar çocuklarının kendi özelliklerini (Örneğin hangi faaliyetleri yapmaktan hoşlandıkları, neleri yapabildikleri, nelere değer verdikleri gibi) tanımaya teşvik etmelidir. Hangi özellik yetenek veya becerilerin gerektiğini bildikleri mesleklerle ilgili bilgilendirebilirler.
- Çocuklar belli bir mesleğe yönelmesi için zorlanması, bazı meslekler övünürken diğer başka meslekler hakkında olumsuz konuşulması mesleki gelişimlerini olumsuz etkileyebilir. Her mesleğin gerekli ve önemli olduğu görüşü kazanması çok önemlidir.
- Anne-babaların meslekler hakkın- da kalıp yargılardan uzak durarak doğru bilgi vermeleri, hatta kalıp yargıları sorgulayıcı konuşmalarda bulunmaları, çocuklarının olumlu mesleki gelişimini açık ve önemli bir biçimde teşvik etmelerinin yoludur. Örneğin çocuğuyla mes- leklerin özellikleri hakkında konuşurken, “Avukatlar yalancı olurlar”, “Mühendislik kızların işi değildir” gibi kalıp yargı ifadeleri yanlış olacaktır.
- Okul öncesi dönemde mesleklerle ilgili bilgilendirmeler çocuklara oyun aracılığı ile yapılabilir. Çocuklara farklı meslek gruplarına ait materyalleri tanıtan oyuncaklar alınabilir ve bu oyuncaklarla oyun kurması sağlanabilir. Farklı rol modelleri gözlemleyebilmesi için farklı meslek gruplarından yetişkinlerle etkileşim kurması sağlanabilir veya farklı meslekleri tanımasını sağlayabilecek kitaplar, filmler alınabilir.
- Mesleki gelişime ilişkin anne-baba-çocuk konuşmaları, merak duygusunu, olasılıklara açık olmayı, seçeneklerin farkında olmayı ve iş dünyasına yönelik olumlu tutumu teşvik edici olmak durumundadır.
- Çocuklara yaşlarına uygun şekilde evde çeşitli sorumluluklar ve görevler vererek hatta yakın çevrede çeşitli işler bularak çalışma alışkanlığı kazandırılabilir. Ayrıca anne-babalar karar alma ve seçim yapma konusunda fırsatlar yaratarak, karar verme becerileri geliştirmelerine yardımcı olabilirler.
- Anne-babaların çalışmaya ve mesleklere yönelik kendi tutumlarının farkında olmaları, çocuklarını evde, toplumda çalışma dünyası ile ilgili deneyimler yaşamalarını sağlamaları ve çocukları kariyer kararı vermeye ilişkin görevlerle karşılaştıklarında onlara destek olmaları, çocuklara kariyer gelişimi süreci ile başa çıkmada yardımcı olmanın yollarıdır.
KAYNAKÇA:
- Erden, M., (2005). Gelişim ve öğrenme, Ankara: Arkadaş Yayıncılık.
- Külahoğlu, Ş., (2004).Okul Psikolojik Danış- manlık ve Rehberlik Programlarının Geliştirilme- si. Ankara: Pegem A Yayıncılık
- Senemoğlu, N. (2012). Gelişim, öğrenme ve öğ- retim kavramdan uygulamaya. Ankara: Pegem Akademi.
- Yeşilyaprak, B. (1999). Sınıf öğretmenlerinin rehberlik açısından rol ve işlevleri. Milli Eğitim. (144), 27- 30.
- Yeşilyaprak, B. (2006). Eğitimde rehberlik hiz- metleri. (13. Baskı). Ankara. Nobel Yayın Dağı- tım.
